Krycie dachów łupkiem sięga czasów jeszcze przed średniowieczem, a pierwszymi dekarzami używającymi tego materiału byli rolnicy. Obecnie łupek jest jednym z najdroższych pokryć, a wykonawców dachów i fasad zalicza się do elity dekarskiej. Układanie łupka wymaga bowiem nie tylko znajomości technik i doświadczenia w przygotowaniu materiału, ale także wyobraźni i zmysłu artystycznego.
Tekst DAWID KOZIOŁEK
W niektórych regionach świata złoża kamienia łupkowego znajdują się bardzo płytko, tuż pod powierzchnią gruntu. Budowniczy chętnie sięgali po łupek, już wtedy doceniając jego dużą wytrzymałość mechaniczną. Największe tradycje stosowania tego materiału w regionach, gdzie pokryć z łupka jest najwięcej wynikają bezpośrednio z dostępności surowca. Pierwszym udokumentowany zastosowaniem materiału na dachu było krycie nieociosanymi taflami łupka na zakład. Później rozwinęło się bardziej klasyczne w wyglądzie krycie staroniemieckie.
Rozwój wydobycia szedł w parze z technologią układania. To, co udało się wyprodukować w kopalni należało zabudować na dachu bez dużego odpadu. Dla krycia staroniemieckiego dekarze wykorzystują płytki od dużych rozmiarów przy okapie dachu po średnie i mniejsze, im bliżej kalenicy. Wynika to z tego, że przy okapie jest najwięcej wody więc wykorzystywano duże płyty, przy kalenicy mniej, więc stosowano odpowiednio mniejsze.
Kształt kamieni połaciowych też ewaluował. Producenci zawsze korzystali z doświadczeń i podpowiedzi dekarzy. Początkowo docinane z małym łukiem zamieniono na płytki z większym zaokrągleniem po to, aby krawędzie szybciej odprowadzały wodę w kierunku okapu. Obecnie krycie staroniemieckie dostępne jest w trzech krojach kamienia połaciowego: tępym, normalnym i ostrym.
Łupek z biegiem lat stawał się materiałem coraz bardziej powszechnym. Rozwój technologii produkcyjnych zaowocował większą dostępnością. To, co wcześniej było zbyt dużym wydatkiem i zarezerwowane było tylko dla najbogatszych, stało się dostępne dla szerszej rzeszy odbiorców. Pociągnęło to za sobą dalszy rozwój technik układania łupka i dopasowywanie produkcji do gustów odbiorców. W niektórych krajach bardziej przyjęły się krycia wykorzystujące płytki prostokątne, w innych– krycia szablonowe z płytek w kształcie łusek. Równolegle rozwijały się pokrycia fasad budynków. Obecnie mamy do wyboru kilkanaście różnych aranżacji ułożenia łupka zarówno na dachach, jak i na fasadach.
Jakość łupka na dach i fasadę
Łupek dachowy pakowany jest w drewniane skrzynie, na których umieszcza się informacje o rozmiarze, liczbie sztuk, producencie i selekcji materiału. Skrzynie bez jakiegokolwiek opisu powinny wzbudzić u dekarza co najmniej niepokój. Materiał „no name” często jest niskiej jakości. Zabudowanie tego typu łupka zawsze niesie za sobą ogromne ryzyko. Pękające płytki, wykwity rdzy to często spotykane tego następstwa. Bywa, że dekarz mimo swego doświadczenia nie jest w stanie wysortować wadliwych płytek. Problem pojawia się nie od razu po ułożeniu, lecz najwcześniej dopiero po kilku miesiącach oddziaływania czynników atmosferycznych. Rdzewienie, rozwarstwianie się, pękanie to częste następstwa oddziaływania wody. Dodatkowo naprzemienne zamarzanie i rozmarzanie jesienią i zimą jest dobrym egzaminem dla pokryć dachowych z łupka.
Jakość łupka i jego selekcja to temat rzeka. Wyobraźmy sobie kopalnię odkrywkową. Ogromna „dziura” w ziemi o po-wierzchni kilku tysięcy metrów kwadratowych. Złoże łupka dachowego podzielone jest na kilka obszarów: „filetu” (gdzie jakość jest najwyższa), obszarów przejściowych (gdzie złoże jest dobre) i obszarów o dużym ryzyku. Naturalnym jest to, iż selekcje materiału z danej kopalni różnią się między sobą. Stwierdzenie, iż łupek łupkowi jest równy i wszystkie łupki pochodzą z jednej kopalni bardzo mija się z prawdą. Zakup łupka dachowego jest i pozostanie kwestią zaufania. To, co sprzedawca, który chce sprzedać będzie zachwalał jako najlepsze, może okazać się „lipą”. Tani łupek nigdy nie będzie dobry jakościowo.
Przygotowanie podłoża pod łupek
Minimalny kąt nachylenia, dla którego w normalnych warunkach dopuszczone jest stosowanie tego typu pokrycia to odpowiednio: 22° – dla krycia podwójnego prostokątnego, 25° – dla krycia w łuskę i 30°– dla krycia francuskiego w szpic.
Podłoże pod łupek powinno być wykonywane zawsze jako konstrukcja wentylowana. Część kryć może być układana na łatach i na deskowaniu, część tylko na pełnym deskowaniu. Grubość deski zależy od rozstawu krokwi w świetle. Im szerzej, tym grubsza deska. Na deskowanie układamy warstwę hydroizolacji zabezpieczającą dach na czas montażu łupka. Po ułożeniu właściwego pokrycia to łupek stanowi warstwę zabezpieczającą przed warunkami atmosferycznymi, a nie warstwa hydroizolacji. W sytuacjach wymagających 100% gwarancji szczelności dachu, należy zastosować wodoszczelne podłoże. Na łatach układamy te krycia, które cechuje równoległe układa-nie względem okapu. Minimalna grubość łaty wynosi 50×30 mm. Większe przekroje stosuje się przy większym rozstawie krokwi.
Popularne rodzaje układania łupka
Łupek można układać na różne sposoby, co pozwala łatwo dopasować go do każdego dachu. Do wyboru mamy kilka typów krycia. Oto te najczęściej stosowane. Krycie podwójne prostokątne. Jedne z najbardziej popularnych w Polsce. Stosowane zarówno na dachu, jak i na fasadach. Może być układane na dachach łaconych lub deskowanych. Opinii na temat tego, czy deskować pod krycie podwójne, czy łacić jest wiele. Oby dwa sposoby są poprawne. Jednak dla dachów o nachyleniu mniejszym niż 30˚warto zastanowić się nad pełnym deskowaniem.
Ten rodzaj krycia szczególnie pasuje do nowoczesnych budynków o prostej architekturze i obiektów stylizowanych w klimacie zabytkowym. Jest też wiele budynków wpisanych w rejestr zabytków na terenach, gdzie przed laty stosowano było pokrytych łupkiem właśnie w kryciu podwójnym prostokątnym.
Dla dachów o nachyleniu od 22˚ do 60˚. zwykle stosowane formaty to 60×30 cm,50×25 cm, 40×25 cm i 35×25 cm. Ważne jest, aby dobrać odpowiedni format do kąta nachylenia dachu.
Krycie dzikie. Najbardziej oddające charakter dachów z kamienia. Można powiedzieć, że to najstarszy rodzaj krycia łupkiem. Wymaga od dekarza dużej wyobraźni i wiedzy. Wygląda bardzo efektownie, ale nie każdemu się podoba. Dach pod ten rodzaj krycia wymaga pełnego deskowania. Średnie zużycie na 1 m2 zależy od grubości łupka. Dekarz musi każdą płytę dociąć na miejscu budowy i umiejętnie ułożyć na dachu z odpowiednim zakładem kamień na kamień, aby zachować szczelność. Wbrew opiniom niektórych dekarzy nie liczy się liczba warstw papy wstępnego krycia, ponieważ szczelność uzyskujemy jedynie przez wielkość zakładu na łupku.
Krycie staroniemieckie, krycie niemieckie, krycie uniwersalne. Często mylone w środowisku dekarzy i architektów. Krycie niemieckie jest dużo młodsze niż krycie staroniemieckie. Do jego wykonania wykorzystuje się płytki o jednakowym rozmiarze. Dla dachu może to być format 30×30 cm lub 25×25 cm, w zależności od kąta nachylenia. Format kamienia połaciowego jest zbudowany na podstawie kwadratu z jednym narożnikiem zaokrąglonym w łuk. Dzięki zacięciu narożnika otrzymujemy płytki układane w prawym lub lewym kierunku wyglądem nieco zbliżonym do krycia staroniemieckiego, ale dużo tańsze ze względu na dużo mniejsze zużycie na 1 m2 dachu. Krycie uniwersalne. To najmłodszy rodzaj krycia. Wykorzystuje się płytki w formacie30x30 cm, 25×25 cm i 20×20 cm, w których jeden z narożników zaokrąglono symetrycznie względem dwóch krawędzi. Dzięki temu jednym rodzajem płytki można kryć dach zarówno w prawym, jak i lewym kierunku. Warto w tym momencie dopowiedzieć, że format 20×20 cm nadaje się wyłącznie do krycia fasad.
Przygotowanie materiału do krycia
Łupek dachowy jest zazwyczaj dostarczany jako gotowy do krycia, bez konieczności docinania go na miejscu budowy. Dekarz dziurkuje i sortuje materiał. Wysortowane płytki mogą być wykorzystane na docinki przy okapie lub kalenicy. Duża ilość odpadu świadczy o niskiej selekcji dostarczonego materiału.
Z zachowaniem wszystkich zasad krycia łupkiem płytki montuje się mechanicznie przy pomocy gwoździ ocynkowanych ogniowo lub miedzianych. Dopuszczone są również wkręty nierdzewne. W niektórych krajach Europy Zachodniej wykorzystuje się również haki wbijane do deskowania lub wieszane na łaty.
Niektóre rodzaje krycia łupkiem wymagają od dekarza dodatkowej pracy, na przykład do krycia dzikiego wszystkie płytki łupkowe są docinane na miejscu budowy. Dla krycia łuskowego, niemieckiego i staroniemieckiego brzeg początkowy, brzeg końcowy, okap, kosze są wykonywane z dodatkowego materiału, który powinien być zabezpieczony przez dostawcę. Nie zastosowanie tej zasady może skutkować nieszczelnością dachu.
Obróbki blacharskie
Obróbki blacharskie, które towarzyszą dachom z łupka nie różnią się zwykle od pokryć z dachówki. Wykonuje się między innymi: pas nadrynnowy, obróbkę perforowaną zabezpieczającą strefę wlotu powietrza przed owadami i gryzoniami, pas dorynnowy, obróbki koszy dachowych itd. Coraz częściej dekarz musi wiedzieć jak wykonać rynnę ukrytą. Wielu architektów proponuje inwestorom odwodnienie dachu właśnie w tej formie. Membrany EPDM lub inne znajdują coraz częściej zastosowanie w połączeniu z łupkiem. Blacha na obróbki powinna mieć żywotność zbliżoną do łupka. Najczęściej dekarze wybierają tytanowo-cynkową, miedzianą lub aluminiową.
DAWID KOZIOŁEK – od 10 lat w tematach łupkowych, dyrektor działu pokryć dachowych i systemów elewacyjnych w firmie SKN; przeprowadził setki szkoleń dla dekarzy; współtwórca Akademii Dekarstwa Łupkowego
