Renowacje historycznych dachów na prestiżowych obiektach zabytkowych o wysokiej randze i znaczeniu konserwatorskim wymagają eksperckiego podejścia do realizacji zadania. Zarówno poziom prac dekarskich, jak i odpowiedni dobór materiałów do przeprowadzenia procesu rewitalizacji historycznego dachu na zabytku powinien być realizowany na najwyższym poziomie, aby w efekcie finalnym dach wyglądał jak pierwotnie. Taka sytuacja nasuwa pytanie: jaka dachówka powinna zostać zastosowana, aby sprostać zadaniu i by w efekcie końcowym obiekt zabytkowy wyglądał jak pierwotnie i by odwzorowywał historię oraz czas, w jakim powstał?
Tekst TOMASZ NIERUCHALSKI
Jak to wygląda w teorii? Profesjonalne działania i realizacja projektu renowacji historycznego dachu na prestiżowych obiektach zabytkowych z reguły jest poprzedzona wieloma procesami przygotowawczymi. Wszystko zaczyna się od badań naukowych, historycznych obiektu, jego architektury i okresu, w jakim powstał. W drodze badań historycznych pojawiają się fakty, które nadają kierunek poszukiwania odpowiedzi na pytania, jak wyglądał pierwotnie dach i – w efekcie – sama dachówka. Bardzo często na zabytku udaje się pozyskać pierwotne dachówki, które przetrwały wieki i albo jeszcze znajdują się choćby częściowo na połaci dachu, albo też można je znaleźć, na przykład w tak zwanych pachwinach czy na strychach zabytkowego obiektu. Pozyskane do dalszych badań dachówki historyczne wiele mówią o zabytku i niejednokrotnie potwierdzają okres i czas, w jakim powstał. Przede wszystkim sama grubość dachówki określa termin jej wyprodukowania. Jak wynika z wieloletnich badań naukowych dr. arch. inż. Macieja Małachowicza, pasjonata ceramiki historycznej i autora książki „900 lat dachówki ceramicznej w Polsce”, im grubsza dachówka, tym starsza. W miarę rozwoju technologii produkcji dachówki na przestrzeni czasu stawały się coraz cieńsze. W cytowanej książce można znaleźć informacje, z których wynika, że antyczne dachówki miały po 4 cm grubości, zaś wykresy w książce prezentują na osi czasu jak XII-wieczna dachówka o grubości 2,5 cm zmienia swoją grubość w czasie, dochodząc do 1,8 cm w XVI wieku aż po dzisiejsze czasy, kiedy masowo produkowane maszynowo dachówki mają po 0,5 cm grubości. Tak więc parametr grubości dachówki w wielu sytuacjach potwierdza okres powstania obiektu czy budowy dachu.
Kolejną informacją, jaką odsłania zachowana dachówka historyczna, jest jej wykrój, który może mieć przeróżne formy. Dachówki karpiówki mogą mieć formę od kształtu gotyckiego poprzez półkolisty, prosty po trójkątny zwany rombowym lub sześciokątnym. Ale są też wykroje osowate, wachlarzowe, wieżowe, z noskiem i wiele innych ciekawych kształtów dachówek. Informacje takie także precyzują okres, w jakim dachówka powstała.
Bardzo wiele o zachowanej dachówce mówi również wykończenie jej powierzchni. Dachówki historyczne mają bardzo często ręcznie formowane lico z nadanym w manualny sposób efektem palcowania, inne są gładkie, ale także zdarzają się nawet ręcznie malowane glazurą w określone wzory (jak na kościele w Przeworsku). Wyjątkowe są dachówki z ręcznie wykonanymi wzorami i motywami ozdobnymi, tak zwanym feierabend dachziegel. To dachówki, które były kiedyś produkowane w manufakturze na koniec dnia. Dachówki takie były szczególne, wyjątkowe i niepowtarzalne, wręczano je klientom przy zakupie ceramicznego dachu jako pamiątkę i prezent.
Wszystkie te cechy dachówek historycznych stanowią więc wskazówkę i drogę do rozpoznania oraz określenia cech dachówki historycznej, jaka powinna zostać użyta do rekonstrukcji zabytkowego dachu.
Większość historycznych dachówek przy renowacjach zabytkowych dachów stawia wysokie wymagania zarówno architektom, jak i konserwatorom zabytków. Niewielu jest też producentów, którzy potrafią profesjonalnie odtworzyć dachówkę historyczną na zabytek przy zachowaniu współczesnych parametrów technicznych wymaganych normami. Co więcej, takich firm jest dziś bardzo mało, nawet w skali Europy. Na rynku polskim istnieje jednak duża manufaktura, która specjalizuje się w odtwarzaniu dachówek historycznych do renowacji zabytków. Zakład ręcznie produkuje i odtwarza dachówki ceramiczne oraz wypala je w kręgowych piecach hoffmanowskich.
XIII-wieczna Konkatedra św. Jana Chrzciciela w Kamieniu Pomorskim
XIII-wieczna Konkatedra św. Jana Chrzciciela
Kamień Pomorski
Badania więźby: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu – dr hab. inż. Ulrich Schaaf, prof. UMK oraz dr Maciej Prarat
Badania dachówek, opisy i opinie: dr arch. inż. Maciej Małachowicz
Wojewódzki Zachodniopomorski Urząd Ochrony Zabytków: Tomasz Wolender
Generalny wykonawca: Krzysztof Kapczyński – Express Bud
Montaż pokrycia: Zakład Ogólnobudowlany Wojciech Cichecki
Przygotowanie prototypów dachówek i gąsiorów, nadzór nad realizacją zlecenia: Tomasz Nieruchalski Heritage Roof Tiles
Produkt: dachówki karpiówki i gąsiory historyczne Heritage Roof Tiles
Prestiżowym i spektakularnym przykładem takiej realizacji dachówki jest wytworzenie przez producenta ręcznie robionej dachówki karpiówki historycznej na rekonstrukcję zabytkowego dachu konkatedry w Kamieniu Pomorskim. Świątynia słynie w Polsce i Europie z organizowanych tam światowej klasy koncertów organowych.
Projekt renowacyjny. Trwał ponad 2 lata, jednak współpraca zachodniopomorskiego wojewódzkiego konserwatora zabytków, inwestora z branżą naukową i producentem ceramiki ręcznie robionej na zabytki przyniosły oczekiwane efekty.
Badania naukowe i historyczne. Ekspertyzą ocalałych na dachu dachówek historycznych z XIII-wiecznej konkatedry w Kamieniu Pomorskim zajął się kompleksowo dr inż. architekt Maciej Małachowicz z Wrocławia we współpracy z zachodniopomorskim wojewódzkim konserwatorem zabytków.
Pierwszy etap badawczy dotyczył ustalenia cech i właściwości fizycznych dachówek, ich wykroju, grubości, nosków oraz formowania powierzchni. Warto tu zaznaczyć, że na dachu zachowały się dachówki w kilku różnych formatach. Decyzją konserwatora dachówki historyczne zostały przekazane do szczegółowego badania w profesjonalnym laboratorium instytutu w Gliwicach. Badania dachówek historycznych wskazały na czas ich powstania w 1528 roku. Chwilę wcześniej wykonano badania dendrologiczne więźby dachowej konkatedry, które realizował Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Sensacyjnie okazało się, że część zachowanej więźby dachowej pochodzi z XIII wieku i jest jedną z najstarszych zachowanych tego typu konstrukcji drewnianych w regionie Europy Wschodniej. Ten fakt wskazuje na to, że dachówka między XIII a XV wiekiem była przekładana lub wręcz dokładana w formie uzupełnień na dachu.
Podczas demontażu zachowanej dachówki historycznej, który był bardzo trudny, gdyż dachówka była nakładana na siebie w formie uzupełnień przy pomocy zaprawy okazało się, że połać dachowa miejscami miała grubość nawet 30 cm. Waga takiego pokrycia pomimo tak dużego ciężaru liczonego w dziesiątkach ton, została przeniesiona przez XIII-wieczną więźbę dachową obiektu bez jej szwanku. Docelowo ustalono więc cechy najstarszej zachowanej dachówki. Ostatecznie jako wzorzec do odtworzenia przyjęto dachówkę karpiówkę o wykroju odcinkowym, grubości 2,5 cm, z ręcznym wykończeniem powierzchni (efektem postarzania).
Realizacja. Zadanie przygotowania prototypów dachówki historycznej do rekonstrukcji zabytkowego dachu konkatedry w kamieniu Pomorskim zlecono polskiemu producentowi ceramiki ręcznie formowanej do renowacji zabytków. W manufakturze producenta ceramiki zgodnie z wytycznymi konserwatora zabytków zostały przygotowane prototypy odtwarzanych dachówek w kilku wariantach wykończenia powierzchni. Ostatecznie na podstawie decyzji komisji konserwatorskiej uzgodniono docelowy wzór dachówki z ręcznym wykończeniem i efektem postarzenia powierzchni. Wypał dachówek w opalanych węglem piecach Hoffmana nadał dachówkom szczególnego rustykalnego charakteru pasującego do klasy zabytku. Tak zatwierdzone wzorce dachówek trafiły na zlecenie produkcyjne do realizacji przez polskiego producenta ceramiki ręcznie formowanej do renowacji zabytków. Manufaktura producenta ma trzy zakłady produkcyjne, dzięki czemu sprostano zadaniu w określonym terminie. Dachówka historyczna została dostarczona na czas zgodnie z przyjętym harmonogramem. Na potrzeby realizacji projektu renowacyjnego zostały też odtworzone historyczne gąsiory o dużym formacie z charakterystycznym ręcznie formowanym rogiem.
Kolejnym etapem był jej montaż na dachu XIII-wiecznej konkatedry. Prace dekarskie na obiekcie realizowała sprawdzona wcześniej przy wzmacnianiu i częściowej rekonstrukcji więźby dachowej firma Wojciecha Cicheckiego z Oddziału Zachodniopomorskiego Polskiego Stowarzyszenia Dekarzy. Pierwszy etap prac dekarskich i układania dachówki został zrealizowany na części nawy głównej świątyni.
Odtworzona dachówka karpiówka historyczna dzięki zachowaniu gabarytów dachówki pierwotnej nadała poprzez swoją grubość odpowiedniej struktury zabytkowego dachu. Efekt dodatkowo potęguje ręczne wykończenie dachówek oraz ich niejednorodna kolorystyka. Uzyskany efekt na dachu zabytkowej świątyni konkatedry w Kamieniu Pomorskim spełnił oczekiwania służb konserwatorskich, inwestora, generalnego wykonawcy oraz producenta ceramiki ręcznie formowanej. Aktualnie projekt znajduje się w fazie realizacji kolejnej części rekonstrukcji ceramicznej połaci dachu, a efekty dalszych działań poznamy już wkrótce.
TOMASZ NIERUCHALSKI
Od ponad 25 lat działa w branży budowlanej. Pasjonat historycznej ceramiki i ekspert w branży renowacji zabytkowych dachów i historycznych dachówek ceramicznych. Współautor i współtwórca książki „900 lat dachówki ceramicznej w Polsce” autorstwa dr Macieja Małachowicza. Od 2016 roku dyrektor sprzedaży i marketingu Fabryki Ceramiki Budowlanej i marki Heritage Roof Tiles Sp z o.o. Zdobywca tytułów Renowator 2019 i 2020 na Europejskim Kongresie Informacji Renowacyjnej w Krakowie. Zarządza działem ceramiki architektonicznej, ręcznie robionej, klasy premium. Prowadzi nadzór nad przebiegiem i realizacją prestiżowych projektów renowacji zabytków i historycznych dachów.
