Żyjemy w czasach nowoczesnych technologii, bardzo szybkiego postępu i rozwoju technicznego, co ma wpływ na wiele procesów życia społecznego i gospodarki. Ogromny postęp i skok technologiczny ludzkości w ostatnich dekadach spowodował także wiele uproszczeń, ułatwień oraz przyśpieszenie realizacji procesów produkcji i wytwarzania dóbr konsumpcyjnych. Jak zatem ma się branża dachowa w segmencie renowacji dachów historycznych?
Tekst TOMASZ NIERUCHALSKI
Niestety, trendy minionej epoki i podejście do zabytków w Polsce spowodowało wielkie zniszczenia historycznych dachów na zabytkach. Miało miejsce ogromne spustoszenie wielu cennych dachówek historycznych, które lądowały na gruzie, bądź w najlepszym razie były sprzedawane na zachód Europy. Dachówki takie chętnie skupowali handlarze ceramiki second hand, świadomi inwestorzy lub po prostu kolekcjonerzy ceramiki historycznej. W miejsca historycznych dachówek, które miały po kilkaset lat, niejednokrotnie były układane współczesne, nowoczesne dachówki produkowane przemysłowo w sposób maszynowy. W niczym nie przypominały one tych historycznych. Gabarytami, grubością czy też kolorystyką kompletnie odbiegały od oryginału i pierwotnych dachówek na zabytku. W ten sposób zniszczono wiele wyjątkowych dachów, wyrzucając bezpowrotnie historyczne dachówki i zastępując je współczesnymi, maszynowo produkowanymi na skalę masową dachówkami ceramicznymi. Obecnie – wskutek wielu jednoczesnych działań ze strony różnych stowarzyszeń, obrońców zabytków, świadomych historii konserwatorów i architektów oraz finalnie poprzez zmianę przepisów prawa przez głównego konserwatora zabytków – sytuacja zmienia się na lepsze. Chodzi o maksymalne zachowanie wyglądu historycznego dachu i takie przeprowadzenie procesu jego renowacji, aby w efekcie końcowym wyglądał jak pierwotny. To dobrze wróży zarówno zabytkom w Polsce, jak i branży konserwatorskiej oraz architektom dbającym o zachowanie historii i architektury dla kolejnych pokoleń.
Etapy realizacji projektu renowacji zabytkowego dachu
Dbając o komfort współpracy z inwestorem podczas realizacji projektu renowacyjnego obowiązuje procedura realizacji poszczególnych kroków, która dyscyplinuje i narzuca określony harmonogram działań poprzedzających produkcję.
- Element wzorcowy. Całość procesu zaczyna się od dostarczenia przez zamawiającego wzorca, oryginału dachówki, jaka ma zostać odtworzona i wyprodukowana. W sytuacjach ekstremalnych, gdy nie ma możliwości dostarczenia wzorca producent musi otrzymać co najmniej dokumentację zdjęciową dachówki.
Na tym etapie konieczne jest również podanie parametrów technicznych dachówki: jej wymiarów zewnętrznych, grubości, kolorystyki oraz docelowej ilości, jaka ma zostać wyprodukowana. - Określenie możliwości technologicznych. Ten punkt dotyczy określenia przez producenta możliwości produkcji, doboru odpowiedniej technologii oraz ustalenia parametrów kosztowych i czasowych na realizację zlecenia według harmonogramu produkcji.
- Wycena i oferta. Po przeanalizowaniu przez producenta sposobu odtworzenia dachówki oraz doboru technologii produkcji, a także odpowiednich komponentów do produkcji ceramiki zostają oszacowane koszty produkcji i opracowana oferta cenowa. Poza ceną jednostkową wyprodukowania dachówki są w niej zawarte informacje o terminach realizacji oraz warunkach handlowych.
- Akceptacja. Klient składa oficjalne zamówienie na realizację zlecenia. Wiąże się ono w sposób bezpośredni ze wszelkimi formalnościami finansowymi i koniecznością ich realizacji w celu uruchomienia produkcji.
- Produkcja prototypu. Bardzo ważnym elementem realizacji procesu renowacyjnego jest przygotowanie przez producenta prototypu odtwarzanej dachówki. Na podstawie dachówki wzorcowej i określeniu jej parametrów technicznych oraz zbadaniu właściwości dachówki w laboratorium producenta jest dobierana technologia produkcji. Jej pierwszym etapem jest stworzenie formy do produkcji dachówki. W zależności od typu dachówki oraz okresu, z jakiego pochodzi jest także dobierany sposób jej stylizacji i wykończenia powierzchni. Wygląd finalny odtworzonej dachówki historycznej w dużej mierze determinuje także jej kolorystyka. Tutaj w zależności od tego, czy dachówka jest w kolorze czerwonym naturalnym, czy też szkliwiona lub angobowana, także jest dobierana odpowiednia technologia barwienia. Dla dachówek kolorowych jest konieczny dobór koloru szkliwa lub angoby w laboratorium. Po określeniu wszystkich składowych technicznych zostaje wytworzony prototyp dachówki.
- Akceptacja prototypu. Aby uniknąć jakichkolwiek nieporozumień i niejasnych sytuacji podczas realizacji zleceń renowacyjnych, przed uruchomieniem produkcji dachówek historycznych producent przekazuje wykonane prototypy do akceptacji osób decyzyjnych prowadzących renowację na obiekcie zabytkowym. Tutaj w zależności od obiektu i jego klasy, realizacją projektu zarządza: konserwator zabytków, architekt oraz z poziomu finansowania – inwestor, właściciel obiektu lub wykonawca renowacji. Osoby decyzyjne dokonują oględzin i przymiarki wykonanego prototypu z elementem pierwotnym i akceptują zgodność lub ewentualnie zgłaszają uwagi, sugestie lub poprawki na wykonanym prototypie. W ten sposób zostaje określony i ostatecznie potwierdzony finalny wygląd, kształt i kolor dachówki historycznej, jaka ma zostać wyprodukowana dla konkretnego obiektu zabytkowego.
FOT.: FCB CERAMIKA
FOT.: FCB CERAMIKA
Renowacja dachu w praktyce
Klasycznym przykładem takiego pozytywnego działania i podejścia do rewitalizacji zabytku jest bez cienia wątpliwości realizacja spektakularnego projektu renowacji historycznego dachu na Domu Solnym,
XVI-wiecznego spichlerza miejskiego w Lubaniu na Dolnym Śląsku. Jako ciekawostkę na wstępie opisu tego projektu warto dodać, że realizacja zadania nie obyła się bez sensacji, ponieważ autentyczne, XVI-wieczne dachówki z zabytku zostały wystawione do sprzedania na jednym z aukcyjnych portali ogłoszeniowych. Sprawa została oprotestowana i nagłośniona przez społeczników i przedstawicieli stowarzyszenia obrony zabytków Region Łużyce, dzięki czemu uratowano część zachowanych dachówek.
XVI-wieczny Dom Solny
Lubań, Dolny Śląsk
Projekt budowlany: Łapacz Winkowski Architekci
Projekt konserwacji i restauracji dachu, prowadzenie prac i nadzór konserwatorski: dr Maria Gąsior, Euklasis Konserwacja Dzieł Sztuki
Przygotowanie prototypów dachówek historycznych i ich rekonstrukcja: Tomasz Nieruchalski, Heritage Roof Tiles
Produkt: dachówka karpiówka historyczna ręcznie formowana Heritage Roof Tiles
Wymogi konserwatorskie i parametry techniczne. Wymagania autorów projektu i nadzór konserwatorski przy realizacji tego zadania zostały postawione bardzo wysoko. Odzyskane częściowo z połaci oryginalne dachówki zostały przekazane do zbadania pod względem technicznym do profesjonalnego laboratorium, producenta ceramiki ręcznie wytwarzanej, który specjalizuje się między innymi w odtwarzaniu dachówek historycznych.
Jak się okazało po zbadaniu pierwotnych dachówek, ich parametry spełniały techniczne jeszcze w dużej mierze były zgodne z obowiązującymi normami europejskimi. Ponad 400-letnie dachówki wciąż spełniały wymagania mrozoodporności, odporności na zginanie i inne zawarte w normach dla tego typu elementów. Dzięki temu, po specjalistycznym oczyszczeniu i bezinwazyjnej impregnacji, dachówki pierwotne mogły wrócić na historyczny dach Domu Solnego. Oczyszczone dachówki historyczne pokazały jednak swoje prawdziwe oblicze. Okazało się bowiem, że oryginały są w różnorodnej kolorystyce – żółto-pomarańczowo-czerwonej. Sytuacja ta skomplikowała proces koniecznego odtworzenia dużej ilości dachówek. Ich wytworzenie wymagało przygotowania specjalnej mieszanki odpowiedniej jakości gliny żółtej i czerwonej do produkcji dachówek oraz dostosowanej technologii produkcji i wypału ceramiki w odpowiedniej temperaturze. Tylko jedna firma podjęła się realizacji tego trudnego i wymagającego zadania, jednak finał tego przedsięwzięcia był poprzedzony wieloma wstępnymi etapami.
Prototypy. Po zrealizowaniu badań oryginalnych XVI-wiecznych dachówek oraz określeniu ich gabarytów i właściwości fizycznych przystąpiono do przygotowania prototypów odtwarzanych dachówek. Na historycznym XVI-wiecznym dachu pierwotnie występowały trzy rodzaje dachówek karpiówek. Były to dachówki o grubości 1,8 cm oraz o wykroju prostym, półkolistym i trójkątnym (rombowym). Poza koniecznością uzyskania zbliżonej kolorystyki, wymogiem projektowym i konserwatorskim było ręczne wykończenie powierzchni dachówek i nadanie im śladów palców, tak zwanego efektu palcowania. Wskutek wykonanych prób i testów udało się wypracować oczekiwany efekt stylistyczny i kolorystyczny. Ostatecznie komisja konserwatorska zaakceptowała i potwierdziła zgodność wykonanych prototypów z oryginalnymi dachówkami historycznymi. Tym samym stały się one podstawą do wyprodukowania zleconej partii dachówek.
Poza wiedzą techniczną, know-how i wieloletnim doświadczeniem w produkcji ceramiki, koniecznym przy realizacji skomplikowanych, wymagających projektów renowacyjnych okazał się także manualny proces produkcji dachówek historycznych i ich tradycyjny wypał w hoffmanowskich, kręgowych piecach węglowych. Dopiero połączenie tych wszystkich elementów przyniosło oczekiwane efekty.
Wypał węglowy nadał dachówkom niejednorodną, rozwibrowaną kolorystykę, pasującą do dachówek pierwotnych. Ręczna produkcja i wierne odtworzenie dachówek na podstawie oryginałów z jednej strony spełniło wymagania konserwatorskie, a z drugiej – stylistyka doskonale wpisała odtworzone dachówki w architekturę obiektu, pasującą do XVI-wiecznego zabytku. Dopełnieniem całości jest bardzo wysoka jakość, wysoka mrozoodporność dachówek na miarę współczesnej technologii. Dowodem tego są rygorystyczne badania w niezależnym laboratorium „DAS KERAMIK INSTITUTE” w Niemczech, gdzie wyniki testów dachówek kilkukrotnie przekraczają normy europejskie. W efekcie producent udziela 40-letniej gwarancji jakości na swoją ceramikę.
Efekt końcowy. Zrealizowany projekt renowacyjny i odtworzenie dachówek historycznych na Dom Solny w Lubaniu odbiło się szerokim echem w Polsce i Europie. Wokół realizacji, poza wspominanym na początku skandalem, było wiele rozgłosu i szumu medialnego. Ostatecznie projekt został odebrany bardzo dobrze i pozytywnie, z wysokimi ocenami branży konserwatorskiej i projektowej w Polsce i Europie. Case study z realizacji dachówek na Domu Solnym w Lubaniu na stałe wpisało się w prezentacje, konferencje i szkolenia, zarówno dla architektów, konserwatorów zabytków, jak i wykonawców z branży renowacji zabytków.
TOMASZ NIERUCHALSKI
Od ponad 25 lat działa w branży budowlanej. Pasjonat historycznej ceramiki i ekspert w branży renowacji zabytkowych dachów i historycznych dachówek ceramicznych. Współautor i współtwórca książki „900 lat dachówki ceramicznej w Polsce” autorstwa dr Macieja Małachowicza. Od 2016 roku dyrektor sprzedaży i marketingu Fabryki Ceramiki Budowlanej i marki Heritage Roof Tiles Sp z o.o. Zdobywca tytułów Renowator 2019 i 2020 na Europejskim Kongresie Informacji Renowacyjnej w Krakowie. Zarządza działem ceramiki architektonicznej, ręcznie robionej, klasy premium. Prowadzi nadzór nad przebiegiem i realizacją prestiżowych projektów renowacji zabytków i historycznych dachów.
